Poezia Ida, Depois Festa Fulan-Agostu

Ma'averro Savio




POEZIA IDA, DEPOIS FESTA FULAN-AGOSTU[1]

Roserio Loiluar










Fulan-Agostu liu tiha maibé lahó atividade kultura, ne’ebé hametin Timór nia kultura nasionál. Tanba seidauk iha konxiénsia, atu hakribi kultura monok (iha Paulo Freire nia termu) husi liman-rohan Portugál no Indonézia nian? Tansá  ba loron vitória ne’e, esporta beibeik tan kultura husi indústria diversaun Indonézia to’o malae-mutin nian?

Nune’e, nasaun li’ur ho kompañia boot mai no domina espozisaun Mercado Municipal. Até palku kalan kulturál, nu’udar tutun festa-Agostu, Kris Dayanti, artista Indonézia ida mak sai nia estrela. Fenomenal tan na’i-ulun sira mós tuur lametin. Mais halo triste, kala bidu ho tebedai tau ba ninin.

Maibé husik bá! Fulan-Agostu liu ona. Agora, oinsá ho ita-nia mehi sira? Iha tinan 1975, mane-klosan Fransisco Borja, iha mehi ba povu Timór nia futuru. Hakerek iha poezia Povu Maubere Sei La Sai Tan Atan ba Ema Ida, nu’udar despedida ba otas koloniál. Ha’u hili balu:[2]

É Preciso Gritar Bem Alto
Que O Povo De Timor
Que O Povo Maubere
Não Pode Ser Escravo
De Mais Ninguém
De Mais Ninguém
De Mais Ninguém

Ita Sei Hakilar Ho Kbiit Tebes
Ba’ Povu Timor
Ba’ Povu Maubere
Atu Labele Sai Tan Ema Ida Nia Atan
La’ Sai Tan
La’ Sai Tan
La’ Sai Tan Ema Ida Nia Atan              

Iha tempu opresaun Indonézia, husi Lizboa, Fernando Sylvan, mós mehi no espera ho knaar poezia:[3]

Funu, Guerra – A Guerra
Há-de terminar
A sorrir amor
Semente a partir-se
Tem seu fim na flor

Funu-Funu. Funu
Sei hotu
Atu hamanasa iha domin
Ai-musan sei rahun
Sei iha fin, buras iha ai-funan
           
Borja no Sylvan, liu hosi poezia hatudu arte ne’ebé nega koloniál sira-nia glória. Husi inspirasaun sosiedade kraik, toos no mukit. Iha tempu poeta sira, hahú tatoli kona-ba domin ne’ebé lakon, la sentimental ho tema ida ne’ebé tasak, objetivu no emosionál. La’ós tan kona-ba ezbosu abstratu, maibé ema ho ninia moris reál,[4] ne’ebé hakarak sai husi korrente opresaun no tatoli nia kultura rasik.

Se ita seidauk fó-fatin ba ita-nia kultura rasik, tuir Paulo Freire, ita moris ho mitu ukun-na’in sira-nian. Moris iha dualista. Sai ita-an rasik no fila fali hetan influénsia forte, nomós hakribi karater metropolitanu (kontestu ita-nia, metropolitanu mak Jakarta). Basá sira-nia ekonomia forte no teknolojia sotisfikadu, halo ita só tabelen ba saida mak sira halo iha área hotu.[5] Ne’e ita-nia realidade. Áte mídia-masa balu admira loos Jakarta. Hili nia artigu jornál ka konta artista Jakarta iha pájina jornál ida tomak maski la relevánsia ba ita. Impoténsia intelektuál ne’ebé oho arte kriativu, basá la dezenvolve ita-nia kultura, husi arte plastika, literatura, filozofia, siénsia ka múzika mak harii husi ninia ambiente sosiál rasik.[6] Ita-nia kultura sei subordinasaun ba metropolitanu, ita sei la’o ho identidade fraku no la foti ulun ba ita-nia kántiku, arte, ai-knanoik no festivál ne’ebé sei kbiit-laek. Tuir Abé Barreto: “ita labele haluha ita-nia hun, ita-nia abut. Ita-nia abut mak fó kbiit. Ita-nia abut mak fó beran mai ita. Bainhira ita kotu ho ita-nia abut, loro-matan sa’e mai, habai ita maran dekor, ita namalaik…ita-nia hun ne’ebé tuba metin iha Matebian, Kablaki no Ramelau hia hun”. Fraze ne’e lia-maklokek ba Fernando Sylvan nia poezia:[7]


Manifesto Maubere

A Cultura é a memória
De um povo que não morre!
A Ação é a história
De um povo que não morre!
Ouviram?
Ouviram bem?

A vida é a liberdade
De um povo que não morre!
A independência é a vontade
 De um povo que não morre!
Ouviram?
Ouviram bem?
A justiça é a oferta
De um povo que não morre!
A luta é a descoberta
 De um povo que não morre!
Ouviram?
Ouviram bem?

Manifestu Povu Maubere

Kultura nu’udar memória
Povu ida ne’ebé la mate!
Asaun nu’udar istória
Povu ida ne’ebé la mate!
Imi rona?
Imi rona didi’ak?
Moris nu’udar liberdade
Povu ida ne’ebé la mate!
Ukun-rasik an nu’udar povu ida nia hakarak
Ne’ebé la mate!


Imi rona?
Imi rona didi’ak?

Justisa nu’udar buat-karan
Povu ida ne’ebé la mate!
Imi rona?
Imi rona didi’ak?
Luta nu’udar povu ida nia deskobre
Ne’ebé la mate!
Imi rona?
Imi rona didi’ak?


Sylvan nia poezia, sai bee-matan ba kultura maubere. Inspirativu atu iha sensibilidade hodi hametin no tau matan ba ita-nia kultura rasik. Nune’e mós ba José Alexandre “Xanana” Gusmão nu’udar poeta.[8] Mais ho kadeira primeiru-ministru okupadu tiha ho protokolu, burokrasia no krítika oioin; karik lakon tiha sentidu poétiku ne’ebé afeta governu ladún haberan kultura povu Timór.

Atu hafanun, ha’u sita Geoffrey Gunn, kona-ba Xanana Gusmão nia poezia: A sacratissima pratica de politicantes burgueses (Loron 11 fulan-Outubru 1975), poezia ne’e hirus hasoru liman-rohan koloniál no faxizmu nomós arrepende tansá mosu golpedestadu…ne’ebé fó kulpa ba timoroan be laiha unidade nu’udar ita-nia dilema. Sentimentu ne’e tatoli mós iha Homenagem aos que tombaram (Loron 1 fulan-Novembru 1975).[9]

Poezia rua ne’e, hakerek iha tempu funu. Maibé ita hatene hori uluk kedas no liuliu agora, klaru no moos, sé mak iha kotuk hodi halo timoroan nakrahun to’o mosu funu entre ita tinan 1975. Nia kauza mai husi li’ur. Interese Funu-Malirin (Guerra Frio) no bele mós interese kompañia petróleu husi Washington, Canberra no Jakarta, bainhira Borja nia poezia no mehi imajináriu liu ba metropolitanu sira-nia ukun-na’in ne’ebé mesak fuuk-mutin ona. Akontesimentu tinan 34 liubá ne’e, sei afeta ita-nia situasaun agora.

Tan ne’e tebe sai tiha otas koloniál, tempu to’o-ona haberan ita-nia kultura. Hodi kontinua Borja no Sylvan nia mehi, lisuk loro-matan Setembru depois festa fulan-Agostu. Anin tasi fó-hanoin tinan 1999, bainhira tasi-ibun hahú kaladu iha oin estadu nia kadunan; no Ataúro, illa dadur-na’in iha ha’u-nia matan laran akompaña poezia-oan ida, lekar.


Dili-Ataúro no Laloran Tasi


Laloran tasi, baku bá-mai
Atu tasi furin, haksasin
Ema sira, mout iha tasi
Tan kilat-musan!
Iha loron invazaun,
Dezembru 1975


Laloran tasi, baku bá-mai
Atu tasi furin, haksasin
Ema refujiadu, hakur tasi
Hafoin knua no sidade, motuk
Iha loron liberdade,
Setembru 1999


Iha loro-kraik
Entre Dili no Ataúro
Laloran tasi la hakmatek
To’o ema be moris, aprende buat ida
Husi rihun be husik nia-rain
Husi rihun be hetan persegisaun
Husi rihun be mate.


Loro-kraik, Jardín Halí-Hun, Dili.
Loron 1 fulan-Setembru 2009.    



[1] Artigu ne’e publika iha jornál Kla’ak Semanál, Númeru 48/Loron 11 fulan-Setembru 2009.
[2] Jill Jolliffe. (2005). Fransisco Borja da Costa: Poesias de Revolucionárias Na Luta Contra O Colonialismo. Bilingue Português-Tetun. Instituto Sahe Para a Libertação. Dili. p. 20. Tradusaun ba lia-Portugés husi Cassia Bechara; ba lia-Tetun husi Abé Barreto, nks.
[3] Tradusaun ba lia-Tetun husi Abé Barreto. Haree “Fernando Sylvan: Ha’u-Nia Mestre, Ha’u-nia Mentór” iha Várzea de Letras. Bilingue Português-Tetun. Julho-2004.
[4] “The Role of Poetry in The Mozambican Revolution”, sitasaun iha Paulo Freire. (2004). Politik Pendidikan: Kebudayaan, Kekuasaan dan Pembebasan. Pustaka Pelajar. Yogyakarta. p.139-140.
[5] Idem. p. 131-132
[6] Difinisaun kultura ba parte hirak ne’e hahú iha sékulu da-19. Haree Peter Burke. (2003). Sejarah dan Teori Sosial. Obor. Jakarta. p.176-177.
[7] Abe Barreto. Op.cit. Tradusaun husi lia-Portugés ba lia-Malaiu husi Abé Barreto no hakerek-na’in tenta tradús livre husi lia-Malaiu ba lia-Tetun.
[8] Nu’udar poeta, Xanana Gusmão publika livru poezia iha tinan 2003. Mar Meu – Poemas e Pinturas/Tasi Ha’un – Dadolin no Taturik. Granito/Instituto Camões. Porto. 2003.
[9] Geoffrey C. Gunn. (2005).  500 Tahun Timor-Lorosa’e. Sa’he for Liberation & Nagasaky University. Dili. p. 422.

Komentar

Postingan populer dari blog ini

Prinsipius Doutrina Sosial Igreja No Prinsipius Filozofikus -Ideolojikus Fretelin

Medisina Sosial iha Timor-Leste