Medisina Sosial iha Timor-Leste

Hosi Tim Anderson

Abstratu

‘Medisina sosial’ liga ho modelu luan husi saúde públika ho prosesu ba transformasaun sosial, no númeru boot husi tulun saúde Cubanu no programa formasaun hodi tiha ona katak aprosimasaun mai kontaktu ho Timor-Leste, iha 2003.  Artigu ne’e konsidera atu too iha ne’ebé ’medisina sosial’ ita nia rasik bele dezenvolve iha Timor-Leste. Dezenvolvimentu hanesan ne’e sei presiza tranzisaun husi buat kiik ne’ebé eziste,  modelu ne’ebé bazeia klinika privada.

Artigu ne’e aseita observasaun Guzman katak medisina sosial Amerika Latina nu’udar buat luan, dinámiku liu no modelu partisipativu kompara ho aprezenta husi epidemiolojia Europeiu- aprosimasaun’determinantes sosial’- maibe fiar katak iha forma diferentes husi medisina sosial, kondisiona husi kultura no istória ne’ebé diferente. Se inisiu medisina sosial husi Chile nu’udar elementu xavi husi nasaun nia sosial demokrasia ne’ebé radikal, medisina sosial husi Cuba espresa solidariedade revolusionária no internasionalismu, saida lós mak sai karákter husi medisina sosial Timor-Leste nian?

Artigu ne’e estuda ideias husi ‘medisina sosial’ husi Chile liu husi tulun solidariedade Cuba ba sinteza ne’ebé mosu iha Timor-Leste. Ida ne’e nu’udar istória interpretivu, uza analiza pasadu, informasaun kontemporaneu konabá  programa saúde Cuba no Timor no resposta husi ema Timor oan sira.  Ne’e inklui númeru intervista no observasaun direta husi pedagojia no prátika. Nia konklui katak tranzisaun medisina sosial ida iha Timor-Leste iha benefisiu balun: númeru boot husi programa formasaun foun; kultura simpatétiku; potensia lideransa. Buat ne’ebé ladun serteza mak forma lolos husi medisina sosial ema Timor nian.  Maski nune’e, ideias ne’e forma no absorve iha kultura lokal husi solidariedade komunidade, kristianidade inklusivu no espíritu independente ida.

-------

‘Medisina sosial’, konseitu Amerika Latina, dezenvolve husi Salvador Allende iha tinan 1930 nia laran, liga ho modelu luan ida no ethos husi saúde públika ho prosesu ba transformasaun sosial. Iha tinan resente influensia tiha ona Timor-Leste, liu husi kooperasaun saúde Cubana ho númeru boot no programa formasaun. Artigu ne’e konsidera’medisina sosial’ ne’ebé Timor-Leste nia rasik sei dezenvolve too iha ne’ebé.

Besik rihun ida doutór foun sei mosu iha sistema ida iha ne’ebé seidauk too tinan atus ida, no sira treina ho ethos servisu saúde públika ne’ebé hahu konfronta ho sistema ne’ebé domina husi uituan, profesaun ne’ebé estabelese ho ligasaun metin ho kultura elite no rede klínika privada. Xoke kultura ne’e, iha termu vizaun no ethos, kuaze hanesan ho buat ne’ebé haree iha nasaun barak seluk-hanesan Bolivia, Venezuela no Honduras-ho númeru boot programa formasaun saúde Cubana. Iha Timor-Leste, hanesan iha nasaun hirak ne’e, inveja no obstaklu ne’ebé iha,  iha tempu, minimiza pontensia atu kolabora no koperasaun, sei hamosu inserteza balun.

Maski nune’e tranzisaun husi tipu ‘medisina sosial’ Timor iha benefisiu diferente tolu: dahuluk, númeru boot husi programa formasaun foun; daruak, kultura simpatétiku ida; no datoluk, potensia lideransa no vontade polítika.   Buat ne’ebé la klaru mak forma lolos husi medisina sosial Timor-Leste nian. Ida ne’e tenki halo ho modelu dezenvolvimentu no transformasaun sosial ne’ebé nasaun adopta, iha tinan hirak mai. Maski ideia hirak ne’e harii no absorve iha kultura domestika husi solidariedade komunidade, Kristianidade inklusivu no independensia.

Artigu ne’e estuda ideia ‘medisina sosial’ husi nia advokasia Allende iha Chile iha tinan 1930 nia rohan, liu husi programa apoiu solidariedade Cuba ne’ebé forte tebes, ba elementu husi sinteza ne’ebé mosu iha Timor-Leste. Nia diskute pedagojia Cubana iha Timor-Leset no xoke kultura, molok muda ba adaptasaun Timor oan no inisiu medisina sosial ne’ebé endemiku. Ida ne’e nu’udar istória interpretive, hodi uza analiza pasadu, informasaun kontemporaneu konabá programa saúde Timor-Leste no Cuba no respostas husi ema Timor oan. Ne’e inklui intervista no observasaun direta ba pedagojia no prátika.

1. Medisina Sosial: Chile, Cuba, Timor-Leste

Foku iha medisina sosial mosu husi vizaun luan sistema ne’ebé falla, saúde públika. Iha dezenvolvimentu iha Europa no Estadus Unidus (Sidel 2006) maibe, ba objetivu husi istória ne’e, Hau sei hahu iha Amerika Latina, iha ne’ebé iha diferensia no tradisaun medisina sosial ne’ebé forte. Guzman (2009:114) nota “diferensia signifante” entre aprosimasaun medisina sosial husi Amerika Latina no komisaun WHO konabá ‘Social Determinants of Health’, barak liu kria husi epidemiolojia sosial Europeia.  Buat hirak ne’e nu’udar haree luan husi saúde públika, medisina sosial Amerika Latina foka ba transformasaun sosial no emansipasaun husi estrútura sosial kapitalista ne’ebé desfunsiona (Guzman 2009:114-118). Husi heransa Portugez, posteriormente luta anti kolonial no programa tulun Cubanu ne’ebé boot depois de independensia, Timor-Leste iha razaun atu haree esperiensia Amerika Latina.

Ema ne’ebé koñesidu liu ho medisina sosial mak eis presidenti Chile Dr Salvador Allende, nu’udar joven ida, Allende hateten nia “hakarak fó sai trajedia husi kiak…moris iha fatin kiak no mai hodi hatene ba dahuluk konaba mukit, laiha uma, laiha tratamentu mediku no laiha edukasaun ba povu Chilenu” (iha Winn 2005:133). Esperiensia ne’e suporta husi ideias doutor Alemaña Rudolf Virchow no Max Westerhofer, iha universidade Chile iha tinan 1920 nia laran, lidera husi Allende hodi deskreve ‘medisina’ boot liu fali projetu klinika deit.  Ideia ‘medisina sosial’ promove tiha ona iha movimentu traballador Chile nian, hanesan ezemplu husi Luis Emilio Recabarren, lider husi sindikatu traballador masin. Maibe Allende, kandidatu ba doutor medíku no politiku, “rejeita atu diskute problema espesifiku saúde nian haketak husi nivel polítika makro no kestaun ekonomia”.  Nia dezeña tubercoloze  nu’udar “moras sosial” tanba muda barak liu tiha ona hanesan mudansa sosiu-ekonómiku husi intervensaun medikamentu. Nia liga uma kiak ba moras infesozu no argumenta katak adiksaun no alcolismu nia abut iha mukit sosial (Waitzkin 2001).

Bainhira sai ministru saúde iha Governu Frente Popular iha tinan 1939 mak Allende sai koñesidu hanesan lider Chile nian ba ‘medisina sosial’. Iha nia livru ‘Chile’s Medical-Social Reality’ nia esplika nia vizaun:

“atu reklama rikusoin sosial no potensia ekonómiku nasaun, kontrola nia, diriji nia, fomenta nia iha servisu ba emar husi repúblika, lahó previleiju ka eskluzaun……atu husu fila fali kapasidade psikolojiku husi povu ne’ebé forte, rekupera imunidade hasoru epidémiku; buat hotu ne’ebé sei fo dalan ba kualidade ne’ebé diak liu iha produsaun nasionál  iha tempu hanesan fornese ba dispozisaun ne’ebé diak liu no espíritu atu moris no apresia vida (Allende 1939).

Iha tinan 1952, nu’udar senadór, Allende introduz lei ne’ebé kria Servisu Saúde Nasional Chile ne’ebé nu’udar “programa nasionál ba dahuluk iha Amerika ne’bé garante asesu universal ba servisu” (Waitzkin 2001). Allende hanesan Presidente involve iha demokrasia sosial ne’ebé radikal, maibe hakotu tiha husi golpe militar ne’ebé apoiu husi Estadus Unidus iha 1973 (haree Smirnow 1973). Konsellu saúde la konsege mobiliza massa barak, medisina setór públiku la sufisientemente hakbiit no estadu la konsege atu defende nia an rasik hasoru golpe militár (Waitzkin 1983:245).

Liutiha golpe, Chile hakiduk husi ideias medisina sosial no partisipasaun makas husi kompania seguru (asuransi) privadu. Maski nune’e nasaun kontinua mantein númeru programa sosial-hanesan uma, nutrisaun no asesu óspital ba inan no labarik—no haluan buat ne’e iha tinan 1990 nia laran, depois de ditadura (Bosworth, Dornbusch no Labán 1994;Burdick, Oxhorn, no Robert 2009). Programa sosial hirak ne’e ajuda Chile—maski iha desigualidade boot—atu hetan rezultadu saúde ne’ebé relativu diak iha Amerika Latina (OECD 2010).

Maski nune’e Cuba no Costa Rica dezenvolve sistema saúde públiku ne’ebé forte liu no rezultadu saúde ne’ebé diak liu iha Amerika Latina. Sira hotu hetan influensia husi ideias medisina sosial Allende. Costa Rica kopia sistema Chile, bainhira harii instituisaun públiku ne’ebe boot, Caja Costariicense de Segurida Social (CCSS). Ida ne’e hahu nu’udar orgaun autonomu iha 1943, ne’ebé kesi iha konstituisaun 1949 no bele kobertura universal iha 1974 (Editec Editores 2005 CCSS 2005; Anderson 2007). Kriasaun CCSS nu’udar prosesu demokrátiku sosial ne’ebé naruk. Iha Cuba, iha sorin seluk, prosesu revolusionáriu transforma desigualidade ne’ebé as liu no sistema ne’ebé privatiza makas, defende husi ditadura militár.  Termu medisina sosial fó ba iha skema kontributóriu dahuluk iha Cuba (Thorning 1945), medisina sosial Cubana bele kumprende ho diak liu husi ideias no prátika ‘Revolusaun’, liutiha 1959.

Komitmentu ba saúde sai hanesan parte sentral husi revolusaun Cubanu ba transformasaun sosial, hanesan mós internasionalismu. Revolusaun Cubanu promove partisipasaun iha komunidade nia laran no organizasaun popular (komite aldeia, organizasaun feto no juventude), halao iha enkuadramentu kompania estadu. Partisipasaun ne’e sai esensial atu dezenvolve inisiativa iha alfabetizasaun, desportu, ijieni no forma seluk husi edukasaun públika (haree De Vos et al 2009:30-31). Medisina sosial Cuba hahu ho solidariedade sosial iha uma, ne’ebé haluan ba relasaun internasional, barak liu ho nasaun Afrika no Amerika Latina.

Doutór Argentina, Ernesto ‘Che’Guevara, Allende nia belun, haree tiha ona kiak no hamlaha mak hamosu moras. Nia haree kauza malnutrisaun no argumenta:

“Prinsipiu atu luta hasoru moras tenki bazeia ba kriasaun isin ne’ebé saúdavel….ita nia servisu agora mak orienta abilidade kreativu ba professional médiku hotu atu servi ba medisina sosial ….laos deit atu vizita no halao ema sosializadu deit ho povu….Maibe atu buka moras saida mak sira hetan, sira nia terus mak saida, saida mak sai hanesan sira nia mukit ne’ebé króniku husi tinan ba tinan no saida mak sai hanesan heransa husi sekulu ba sekulu husi represaun no submisaun” (Guevara 1960).

Atu haree programa solidariedade saúde Cuba ne’ebé kuaze kobre parte hotu-hotu Amerika Latina no nasaun Afrika barak iha futuru, Guevara husu:

“Saida mak sei mosu se kamponeza atus rua ka tolu mosu, mai ita hateten katak iha májiku, husi universidade? [sira] tenki halai……atu ajuda sira nia maun alin” (Guevara 1960).

Programa internasional importante nasaun moris buras, nu’udar estensaun internasional husi sosialismu revolusionáriu, no husi medisina sosial.

Saúde iha Revolusaun Cuba liu husi faze ne’ebé hanaruk. Ne’e bele deskreve tiha ona hanesan kriasaun husi sistema saúde nasionál integradu, husi tinan 1960 nia laran, konsolidasaun ba sistema públiku úniku iha tinan 1970 nia laran no introdusaun ba teknolojia mediku ne’ebé as, peskiza no servisu iha tinan 1980 nia laran (Delgado Garcia 1996). Ideia ne’ebé asosia iha saúde no saúde internasionalismu, mos dezenvolve liu husi periodu hirak ne’e. Programa internasional hahu iha tinan 1960 nia laran, maibe sai forte liu iha tinan 1970,  bainhira kapasidade no rekursu umanu dezenvolve. Cuba haruka doutor sira ba Chile depois de dezaster naturais iha 1960, maski menus doutor iha Cuba iha tinan ne’eba. Misaun mediku ba dahuluk ba Algeria mos organiza ho lalais liu, iha 1963 José Ramón Machao Ventura lidera grupu doutor 50, dentista, enfermeira no tekniku ba nasaun ne’ebé foin independente (Gleijeses 1996: 164-165). Programa Aljeria marka ‘misaun’ apoiu saúde Cuba hahu, atu asiste harii kapasidade iha nasaun hirak ne’ebé foin ukun an.

Solidariedade ho no prátika atu suporta luta libertasaun iha nasaun Afrika no nasaun ne’ebé foin ukun an mak diriji ‘misaun inisiu saúde, husi 1960 no 1970 nia laran. Iha tempu ne’eba, Cuba mós fornese apoiu militár, liu-liu iha Angola (Kirk no Erisman 2009: 6-7). Hanesan Gleijeses ho konvensidu argumenta, misaun asistensia saúde no militár inisiu nu’udar pasu autonomu husi Cubanu, no laos parte husi poder ne’ebé joga husi aliadu bloku Sovietiku; klaru katak Uniaun Sovietika preokupa ho inisiativa balun husi Cuba (Gleijeses 1996). Misaun mediku Cuba ne’ebé boot liu iha Amerika Latina husi tinan 1970 nia laran nunka involve tropaz militár. Cuba oferese duni apoiu militár ba Sandinista iha Nicaragua, maibe barak liu depois de sira hadau poder iha 1979 (Eckstein 3003:1973). Asistensia mediku Cuba ba Nicaragua mantein depois de Sandinista eletoralmente halakon iha 1990 (Castro 1990). Lider Cuba, Fidel Castro, konstantamente refere ba buat ne’ebé lider independensia  ba sekulu 19 Jose Marti, ne’ebé foka nosaun luan husi edukasaun, kultura no unidade nasional (Marti 2002).

Ne’e sai klaru katak, atu kumprende ‘medisina sosial’ Cuba ita tenki kumprende kontekstu no nia papél iha estrátejia Cuba ba transformasaun sosial.  Saida mak halao Revolusionáriu Cuba sai internasionalista liu? Feinsilver(1993:17,26) sujere ambisaun sentral halo Cuba sai “poder mediku mundial”, hateten katak hakarak atu ajuda diriji transformasaun sosial liu husi ‘poder suave’. Maibe ‘poder suave’ to iha ne’ebé? Banku Mundial nota katak buat ne’ebé Cuba hetan iha sira nia rai laran iha parte saúde tanba “foku rohan laek husi lideransa politika iha saúde ba liu tinan 40 nia laran……universal no tratamentu sauúde hanesan”,  konsentrasaun ba saúde rural no sistema públiku ne’ebé unifika mantein husi “funsionáriu ne’ebé iha motivasaun as”(Banku Mundial 2004:157-158). Maibe ida ne’e la kobre ho diak ba projetu tomak. Kirk no Erisman (2009:183) sujere katak todan boot fó ba “humanistarizmu ne’ebe jenuinu no komitmentu ideolójiku ba sira ne’ebé la dun iha sorte” ne’ebé mai husi ideolojia Revolusaun Cubanu. Sertamente Cuba haree internasionalismu nu’udar sentru ba nia ‘misaun’ ideolójia no moral. Hau sujere katak solidariedade internasionál nu’udar  mós parte importante estratéjia hatutan moris; Cuba kontinua konstantamente moris iha ameasa poder militár boot iha mundu, presiza atu habelar rede ho belun sira.  Lideransa Cuba realiza iha kedas inisiu iha parte ne’e katak poder boot sira sei la halakon sira no harii sosiedade diferente se sira rasik izoladu. 

Maski iha resesaun ekonómia boot iha tinan 1990 nia laran, depois de relasaun komersiu ho União Soviétika monu, Cuba mantein ho indikador saúde diak liu iha Amerika Latina no kontinua harii programa tulun saúde internasional ne’ebé forte tebtebes iha mundu.  Hanesan hateten tiha ona katak programa saúde Cuba “lahó duvida atinji ema barak kompara fali ho servisu husi nasaun G-8 tomak, hanesan mós Organizasaun Saúde Mundial (WHO) no maksimu Premiadu Nobel da Paz Médicins Sans Frontieres (MSF)” (Kirk and Erisman 2009:170). Ne’e forsa estraordináriu no uniku iha mundu.

Kombinasaun humanitarismu, solidariedad internasionál no diriji ba transformasaun sosial iha Cuba medisina sosial bele haree iha anunsiu Fidel Castro iha 1999 ba ideolójiku ‘Funu Ideias’. Nosaun ne’e Fidel Castro dezenvolve durante kampaña atu hodi hakfilak labarik oan, Elian Gonzales, husi Estadus Unidus ba nia aman iha Cuba. Hakbiit fila fali solidariedade—laha ema ida  sei “ husik sira nia destinu” no papél revolusaun no transformasaun husi edukasaun haforsa liu tan(Minrex 2010). Ida ne’e mós aplika ba internasionalismu Cubanu. Ba grupu mediku Cuba ne’ebé gradua Fidel Castro hateten:

“impaktu umanus, impaktu iha solidariedade, influensia iha kampu saúde katak grupu ida husi doutór fó nis servisu gratuitu [iha Amerika Latina no Afrika iha]  mak boot liu....Ami nia misaun mak boot liu fali duke hetan dolar balun. Ami nia misaun mak atu kria dutrina ida iha relasaun ho saúde umanu, atu demonstra ezemplu husi buat ne’ebé bele halao iha kampu” (Castro 1999a).

Ajuda harii sistema saúde públiku ne’ebé diak haree hanesan parte husi funu ideolójiku ho privatizasaun no konsumerismu neoliberal. Iha tinan hanesan, iha inagurasaun Eskola Medisina Amerika Latina,  espansaun substansial husi programa formasaun internasionál, Fidel Castro fó sai nesesidade atu harii kapasidade iha estadu Amerika Sentral no Karibia ne’ebé foin hetan tufaun terivel. Nia fó enfaze moral no sistema imperativu husi misaun ne’, hodi aumenta: “iha Eskola Medisina Amerika Latina ami sei la hanorin materia politika, hanesan ami halo ba joven Cuba iha ami nia universidade.” Sei iha liberdade ba relijiaun, iha tempu hanesan aihan no aktividade sosial sei apropriadu ba kultura ida-idak. “Buat importante liu mak dedikasaun kompletu ba buat murak liu no humanu husi nia servisu: atu salva moris no prezerva saúde.” (Castro 1999b). Elementu moral no kultura-edukasional husi Jose Marti evidente tebes.

Medisina sosial Cuba bele fahe lisaun importante balun. Ba parte ida—importante liu mak jenerosidade estraordinariu iha nia espíritu—Cuba iha esperiensia atu ‘halo lao’ ho rekursu limitadu. Husi sorin seluk, preparadu atu impresta no adapta ideias ba sirkuntansia ida-idak. Hanesan ezemplu, iha tinan 1980, iha influensia internasional nia okos, Cuba muda husi ‘saúde preventiva’ ba ‘promosaun saúde’. Iha edukasaun saúde, impresta husi pedagojia Estadus Unidus ho enfaze ba iha relasaun sirkular entre esperiensia, observasaun no reflesaun, konseitualizasaun no prátika (Ochoa Sato et al 2004).

Sinteza Cubana iha medisina sosial foka ba solidariedade revolusionáriu no internasionalismu.

Waitzkin (1983:235) argumenta katak “konsolidasaun poder estadu, mobilizasaun massa no rezolusaun ba kontradisaun entre setór privadu no públiku sai hanesan elementu importante iha susesu Cuba iha medisina sosial. Sistema Cubanu uniku, iha baze tradisaun no, ho flesibilidade balun, impresta husi nasaun balun.
Iha kontestu ne’e ami mai ba dezenvolvimentu medisina sosial iha Timor-Leste, nasaun nurak ne’ebé foin hetan nia independensia iha 2002. Atu kumprende saida mak elementu husi forma diferente medisina sosial ita presiza haree influensia husi pedagojia Cuba iha Timor-Leste.

2. Pedagojia no xoke kultura

Programa koperasaun saúde Cuba Timor-Leste mai ho formasaun ho eskala boot iha ne’ebé, la hatama hanorin politíka Cuba, lori ho valores medisina sosial Kubana. Barak husi ne’e lalais kedas hetan apresiasaun iha Timor-Leste, maibe iha mos xoke kultura, iha ne’ebé sai aparente hanesan doutor foun nasaun nian ne’ebé atu gradua. Iha sesaun ne’e Hau sei foka ba programa, identifika valores no aprosimasaun medisina sosial Cubana iha Timor-Leste, ne’ebé indika aspetu husi xoke kultura.

Programa nee’ hahu iha 2003, depois de independensia, ho dúzia doutor Cubanu no bolsu de estudu fo ba estudante Timor oan sira. Maski nune’e, dezenvolve rapidamente sai hanesan programa kooperasaun boot liu iha Amerika Latina nia liur. Too 2006 iha tiha ona traballadór saúde Cubanu hamutuk 250 no oferese bolsu estudu mediku nia ba rihun ida (Anderson 2008). Kontijente boot husi doutor Cubanu servisu hamutuk (doutor estranjeiru sira) iha óspital nasionál no rejional, maibe maoiria haruka ba areas rurais, hahu nukleu doutór rural ba servisu saúde (Rigñak 2007). Cubanu rapidamente forma kustu husi doutór hirak ne’e. Osan husi tulun balun uza dahuluk ba kontribuisaun ba kustu husi doutór hirak ne’e, maibe hanesan iha 2006 Governu Cuba selu salariu hotu nia doutór sira (PMC 2006). Doutór Cuba iha nasaun ne’ebé sira servisu ba lao tuir diresaun husi Ministeriu Saúde, hanesan funsionáriu públiku. Sira servisu ba kontratu durante tinan 2,  ferias fulan ida ba sira nia rai dala ida, iha sira nia kontratu nia klaran. Ideia mak doutor Cubanu gradualmente troka husi Timor oan ne’ebé graduadu.

Laiha dúvida ba formasuan médiku Cubanu ho nia kualidade ne’ebé as. Sertifikadu médiku Cubanu rekoñese iha nasaun barak, inklui Estadu Unidus (ECFMG 2008). Klaru, maski iha tensaun politika entre Estadus Unidus no Cuba, graduantes Estadus Unidus husi eskola médiku Cuba rejistradu no prátika iha sira nia rain rasik (Edward 2008). Too 2010 liutiha ona 900 estudantes ne’ebé tuir formasaun médiku, liu 200 husi ne’e iha Fakuldade Medisina iha Timor-Leste, harii iha 2005 nia rohan (CMB 2008). Depois de 2006, laiha tan estudantes ne’ebé haruka ba Cuba; estudante foun sira halo inskrisaun iha Fakuldade Medisina Timor-Leste ne’ebé foun. Formasaun ne’e dezenvolve iha sistema Cubanu, maibe kolobora ho Governu Timor-Leste. Dr. Rui Araújo, ministru Saúde husi 2002 ba 2007, hakerek katak formasaun médiku iha enfaze ba “responsabilidade ba sosiedade.....noin kritiku, flesibilidade no nakloke ba interkambiu matenek” (AraUjo 2009:3). Fakuldade ne’e, ho funsionáriu Cubanu, harii iha Universidade Nasional nia laran, ho ligasaun ho Ministériu Saúde. Ne’e presiza rasional Timor oan nian. Araújo hateten formasaun doutór iha Timor-Leste foka ba saúde individual, familia no komunidae....{laos deit] moras individual” (Araújo 2009:3). Iha ne’e ita haree artikulasaun inisial nosaun Timor oan ba medisina sosial.

Iha 3 Setembru 2010, grupu dahuluk ho doutor 18 graduadu, selebrasaun importante iha Universidade Nasional. Sira halo tiha ona tinan ida internu iha Timor-Leste, depois de tinan 6 estudu iha Cuba. Sira nain 18 ne’e imediatamente hetan médiku baziku jeneral, no planu atu tau sira tinan rua halao ‘servisu sosial’ iha area rurais (ka sub-distrtiu) iha nasaun.  Noin husi doutór foun ne’e konta mai ami buat ruma konabá aprosimasaun tratamentu saúde ne’ebé mosu iha nasaun, partikularmente estudantes médiku 900 ne’ebé sei tuir sira. 
Mai ita haree dahuluk ba aprosimasaun Cuba iha formasaun.  Pasu atu hodi formasaun barak liu iha Timor-Leste sai hanesan parte mudansa jeral iha noin Cuba nian, hanesan Dr Yiliam Jimenez, Vise-Ministru no Diretór programa koperasaun saúde Cuba hateten katak:

“Ami fila fali ba metódu tutorial, suplementa iha teknolojia informasaun no tulun hanorin balun, atu estudante husi familia ho rendimentu kiik bele eduka iha aulas no klinika iha sira nia komunidade rasik, iha ne’ebé sira nia servisu ema nesesita tebes” (iha Reed 2008).

Kriasaun formasaun medisina iha Timor-Leste, hanesan mós iha Cuba, la signifika mudansa simpele iha aulas iha Universidade Nasional (UNTIL) iha kapital, maski ne’e akontese (Rigñak 2008). Estudante hahu treinu ho doutór Cubanu, iha postu sira iha nasaun. Estudantes hirak ne’e rapidamente aprende Español no tuir doutór, traduz ba sira, haree sira prátika no involve an iha aulas saúde preventiva. Iha óspital distrital no sentru saúde boot sira komesta troka tempu aulas nia ho prezensa iha klínika. Timor-Leste nunka iha doutór ne’ebé hela iha nivel sub distritu (Medina 2006). Maski iha komitmentu boot iha Dili, prezensa daruak barak hanesan doutór laos iha kapital nia laran (CMB 2008) introduz  padraun ba servisu saúde iha nasaun, inklui prátika vizita uma, iha nivel suku (Rigñak 2007). Eventualmente, habelar tratamentu saúde primáriu, inklui asistensia fó moris ne’ebé treinadu, hahu mosu iha indikadór nasionál. Tuir Demographic Health Survey 2009, mortalidade infantil tun husi 60 iha 2003 ba 44 iha 2009 (IRIN 2010)

Aprosimasaun Cubana esplika husi dekanu Cubana ba Fakuldade iha 2010, Dr Emilia Botello, bainhira diskute ba internu tinan ikus husi doutór dahuluk husi nasaun ne’e:

“Estudantes treina iha sira nia tinan ikus iha modul haat, foka ba saúde labarik, familia, feto no adultu—iha kada ida husi ne’e sira foti kliniku, epidemiolojical no pontu sosial husi sira nia hanoin......atu iha foku integral husi individual, laos deit ba moras maibe mós fatores relevante husi vistu pontu sosial nian, saida mak bele halo atu muda asuntu ne’e” (Botello 2010).

Ida ne’e nu’udar forma luan no partisipativu liu husi medisina, ne’ebé hahu ho medisina klinika tradisional maibe dezenvolve tiha iha modelu transformatóriu:

“Sistema Cuba husi formasaun medisina hahu ho modelu tradisionál....dezenvolve ho fleksibilidade iha kurikulu,  atu ba iha medisina ne’ebé preventivu liu duke kurativu....ida tenki inklui iha prosesu laos deit husi doutor, ka ekipa mediku, ka sistema saúde, maibe mós iha sosiedade—komunidade no sistema sosial sira seluk....medisina Cuba laos deit prátika iha metódu klinika—estudante sira treina atu bele prátika iha klinika, epidemiolojical no metódu sosial, atu involve no rekoñese, iha sosiedade,  fatores saida mak afeta saúde” (Botello 2010).

Aprosimasaun ne’e refleta husi komentáriu husi doutór foun ida, Colombianus da Silva:

“Iha Cuba sira hanorin ami atu servisu, maibe servisu ho domin—nu’udar doutór, doutór sientífiku maibe doutór ho fuan ida. Liu fali servisu atu kura moras, ami iha responsabilidade atu prevene, hanorin povu atu sira bele partisipa ativamentu iha prevensaun moras.” (Da Silva 2010).

Hamutuk ho sira seluk, Colombianus prátika iha supervizaun doutór individual husi Cuba, iha areas rurais iha nia nasaun.  Iha fulan balun depois sira too iha Augustu 2009 sira trata tiha ona moras infesiozu (malaria, malaria serebral, tuberculosis, dermatitis, parasitu, leprozia), fo partus ba bebe, atende emerjensia iha resepsaun óspital, suku kanek (inklui kanek cezariana), partisipa iha prosedur kiik, halo konsultasaun regular, vasina feto isin rua sira no bebe, dezenvolve materia edukasaun konabá medisina natural no tradisional, organiza grupu diskusaun saúde ne’ebé edukativu, inklui grupu diskusaun katuas sira, no koko atu asiste kazu malnutrisaun (Royuela Reyes 2009). Colombianus refleta hanoin Cubanu ba traballadór saúde nu’udar ajente sosial ativu ho hanoin luan konabá medisina:

“Hau nia vizaun laos atu tur iha ofisina, hein ema moras atu mai, maibe ami—hanesan sira hatudu tiha mai ami iha Cuba—sei ba uluk sira, haree oinsá sira nia moris, saida mak sira han, sira fase ka lae?...ami tenki halao ne’e hamutuk, ho ema hotu-hotu, ho setóres hotu....Ami doutór sira tenki iha vizaun luan, atu ami bele haree ema ida ho tomak.” (Da Silva 2010).

Vizaun luan ne’e afirma husi eis ministu saúde Araújo, ne’ebe kontinua iha papél ativu ba dezenvolvimentu doutór foun iha nia nasaun. Nia hateten Timor-Leste sei haree:

“protesaun ba saúde hanesan estrátejia esensial atu hasae kualidade moris; humanizasaun husi servisu saúde, karateriza husi servisu ho afesaun boot no komitmentu”. Nivel partisipasaun sei haree ema ho tau matan “involve nia tratamentu pesoal tanba nia iha informasaun naton no edukadu”.  Matenek sientífiku no popular kombina “atu mantein orgaun dinámiku ba matenek,  ne’ebé kontinua ba koletivu nia diak no reinforsa saúde no dezenvolvimentu sosial; provizaun ba servisu tratamentu saúde ne’ebé komprensivu, ne’ebé hodi feto no mane hanesan ema indivisivel iha kontestu sosial ne’ebé determinadu no muda” (Araújo 2009:3-4).

Maski nune’e, iha forma rezistensia oin rua ba aprosimasaun foun ne’e.  Dahuluk mak forma ida husi rezistensia kultural, husi sosiedade ne’ebé simplesmente la iha kontaktu barak ho doutór ka óspital ka, se sira iha kontaktu hanesan ne’e, sira nia esperiensia la diak. Sistema saúde iha Timor bazeia liu ba enfermaria, ho servisu limitadu. Feto isin rua iha area rurál la toman atu ba sentru saúde atu hahoris, maibe doutór Cuba gradualmente enkoraja sira atu halo ne’e (Martin Diaz 2001). Iha kapital deit, feto balun ne’ebé ba tiha ona klínika ba checkup ba sira nia isin rua, sei hahoris iha uma, dalaruma rezulta mate ba sira nia oan (Llero 2010). No inan sira la dun hodi sira nia oan moras ba óspital distritu, tanba sira asosia óspital ho mate: haree hanesan óspital hansan fatin iha ne’ebé ema ba atu mate (Calderón Reynoso 2010). Iha mitu no buat tabu konabá tratamentu médiku, maibe pontu ikus ne’e tenki iha impaktu makas. Se óspital ida asosia ho fatin moras, no konsidera hanesan ‘liña final’, ne’e kompletamentu lójiku katak inan sira sei sinti tauk atu hodi sira nia oan ba fatin sira hanesan ne’e.

Forma rezistensia daruak mai husi ema hirak ne’ebé estabelesidu ne’ebé halao ho subar no siume, kultura elite doutór sira, no husi seksaun Igreza Katoliku, ne’ebé iha tempu naruk sai hanesan patraun ba elite edukadu. Elementus iha Igreza, hamutuk ho embasada Estadus Unidus iha Dili, kontra programa formasaun Cubana desde hahu. Cubanus, husi sira nia parte, koko tiha ona akomoda tauk ne’ebé jeneraliza konabá ‘indoktrinasaun komunista’, hodi fasilita  selebrasaun regular misa no vizita figura igreza (Betancourt 2007), no iha asesu nakloke ba kolega sira. Dr Araújo, hamutuk ho sira seluk, koko atu prevene programa formasaun saúde boot atu politiza, buka apoiu husi setores hotu-hotu, inklui papél husi Igreza. Seremonia graduasaun iha 2010, istória ne’e la lao lahó marka. Iha preparasaun atu diskursu hodi reprezenta doutór foun, Dr Ercia Da Conceição hateten:

“Ami hatene katak durante ami nia estudu iha Cuba durante governasaun anterior ami simu kritikas barak husi instituisaun barak, inklui Igreza Katolika....(maski nune’e) ami dedika ami nia an hanesan Timor oan ne’ebé buka esperiensia  no matenek iha Cuba, maibe ami fila no moris hanesan ema Timor oan” (Da Conceição 2010).

Maski ho tensaun ne’e, grupu relijiozu balun iha setor saúde, hanesan Klinika Pas iha Becora, lidera husi  eis madre Katolika Maria Dias, fornese suporta makas ba programa Cuba.  Klaru, bainhira internu Timor oan ida sujere, durante iha nia ezame final iha 2010, katak obstaklu ba pre-natal  ba feto sira nia saúde no planu familiar bele mós Igreza, Dekanu Medisina husi Cuba ho lalais fo hanoin hikas fali katak planu familia balun ne’ebé diak liu iha nasaun halao iha fatin instituisaun relijiozu, hanesan iha ne’ebé ezame halao –Klinika Pas. Relijiaun rasik laos obstaklu ba saúde preventiva, nia fó hanoin internu, no sira tenki servisu iha kultura no instituisaun nasaun nia laran.

Xavi xoke kultura seluk, ho kiik maibe influensa ba profesaun mediku, hatudu an iha dalan oin-oin. Realidade hatudu  katak laiha koperasaun balun ho internu foun, bainhira too iha Timor-Leste husi Cuba. Iha óspital distritu balun laiha komunikasaun entre internu no mentor Cubanu, iha fatin ida no doutór Timor oan (Dias 2010). Iha mós doutór Timor oan ne’ebé reziste hasoru doutór Cubanu ne’ebé hodi estudante ba óspital.  Maski nune’e prátika Cubanu atu trata klinika saúde no óspital hanesan klinika hanorin ema komesa simu (Aparicio Alvarez 2010). Ministru Saúde Dr Nelson Martíns la dun rekoñese papél Cubanu iha nia nasaun, maski sira domina prátika no formasaun. Iha nia vizita rua ba universidade iha Australia iha 2009-2010, Dr Martíns la hateten buat ida konabá doutór Cuba ka estudante medisina, maski bainhira diskute konabá sistema saúde primária, iha ne’ebé depende makas ba sira. [1] Atitude ne’e diriji ba inserteza iha tinan 2010 nia klaran ba rejistrasaun no alokasaun doutór foun sira.  Maski nune’e sira hotu rejistra hanesan doutór foun iha Setembru no sira nia alokasaun iha area rural separadu 18 ne’ebé halao iha Novembru 2010 (Araújo 2010). 

Bainhira konflitu kultural no individual asosiadu ho tensaun hirak ne’e, Hau sujere abut husi ne’e bele haree husi modelu medisina  ne’ebé diferente husi grupu ne’ebé sira reprezenta: ida servisu komunitária, aprosimasaun sistema públiku no ida seluk praktikante privadu-sistema selu nian. Tensaun ne’e similante tebes ho buat ne’ebé haree iha programa Cuba no privadu, profisaun saúde lokal iha nasaun balun, hanesan Honduras, Afrika du Sul, Venezuela no Bolivia (MEDICC 2008). Diferensia ne’ebé importante iha Timor mak profisaun medisina estabelesidu ne’e kiik tebes no traballadór saúde ne’ebé sei mai sei boot tebes. Ida husi doutór founl, Ildefonso Da Costa, fó sai diferensia hirak ne’e, ho hanoin husi grupu foun husi doutór atu halo mudansa balun:

 “ Doutór Timor oan lakohi atu servisu iha sub-distritu  [hanesan Cubanu sira], sira hotu ba klinika privadu....maibe ami la hanoin konabá osan, maibe oinsá ami bele dezenvolve nasaun ne’e......[pasiente] hirak ne’e ne’ebé ba klinika privadu iha osan, no sira ne’ebé laiha osan tenki ba sistema públiku.....tenki iha balansu entre klínika privada no sistema saúde públika....ami nain 18,  ami sei ba halao projetu ida.....ne’ebé sosial, ne’ebé umanu ba nasaun ida ne’e” (Da Costa Nunes 2010).

Projetu saida mak ne’e, balansu foun saida ne’ebé sei mosu entre medisina sosial Timor-Leste no sistema klinika privada, sei hela atu iha haree. 

3. Sinteza Timorense

Ita bele haree katak sistema saúde Timor-Leste iha tempu badak sei adopta forma medisina sosial, maibe seidauk klaru lolos tipu saida mak atu foti. Maski nune’e Hau sujere ne’e sei iha figura endemiku, influensia husi—maibe laos kopia—medisina sosial revolusináriu Cubanu, no diferente husi modelu Allende, bazeia ba demokrasia sosial ne’ebé radikal. Depois aprezenta razaun balun ba mudansa, Hau sei konsidera elementus balun husi modelu foun.

Númeru konta parte husi istória. Too Setembru 2010, Timor-Leste iha doutór liu 75; sira ne’ebé Cubanu forma sei liu 900. Cubanu sira iha komitmentu boot atu atinji promesa Fidel Castro iha tinan 2005 atu iha 1000, dezafiu boot husi tinan resente mak ladun iha investimentu iha Fakuldade.  Iha deit estudantes 30 ne’ebé rejista iha tinan 2010. Ethos ne’ebé la hanesan husi formasaun sei halao diferensia, espesialmente barak husi profesional joven sei ‘iha mobilidade ba leten’ iha instituisaun iha sira nia nasaun rasik.

Liu fali ne’e, ema simu ho forte ba elementu esensial husi aprosimasaun Cubanu: responsabilidade sosial no solidariedade, asesu hanesan no aprosimasaun umanu ba tratamentu saúde. Iha lian seluk, iha simpatia kultura ho elementu importante husi aprosimasaun Cubanu, maski diferensia kultura. Tratamentu rural husi doutór Cubanu , inklui vizita ba uma, ema simu ho diak tebes.  Tratamentu ne’e sai estensivu tebes. Too 2008 doutór Cuba halao tiha ona konsultasaun miliaun 2.7, iha populasaun ho miliaun ida (CMB). Simpatia kultura mós ajuda atu esplika nivel susesu ne’ebé as ba estudante Timor oan. Iha 2006 Ofisina Primeiru Ministru Timor-Leste iha 2006 katak “estudante Timor oan hamutuk 498 iha Cuba konsidera ida ne’ebé diak liu husi estudante estranjeiru rihun ba rihun ne’ebé estuda medisina iha Cuba en termus rezultadu no disiplina” (PMC 2006). Tinan tuir mai, iha Cuba, Hau hetan informasaun hanesan. Iha tiha ona promosaun 100% husi grupu forte 300 husi estudante medisina ba tinan datoluk (Betancourt 2007). Duzía estudantes balun husi nasaun Amerika Latina ida-nasaun riku liu Timor-Leste—haruka fila tiha ona ba nia uma, tanba indisiplina, dalabarak lanu no la estuda, estudante Timor oan foti benefisiu ba oportunidade ne’ebé fo ba sira. Sira ema konsidera servisu makas no ajuda malu makas (solidariu tebes) (Betencourt 2007); karik tanba konsiensia makas ba komitmentu ne’ebé sira halo tiha ona atu fila ba sira uma ho ajuda komunidade.

Hau sujere nasaun sei adopta tipu medisina sosial ida tanba eskala programa formasaun, nia susesu ne’ebé hetan, hatudu simpatia kultural no ezistensia—maski iha tensaun entre ministru no programa iha 2010—vontade politika balun no potensia lideransa. Seremonia graduasaun iha Setembru 2010, ne’ebé atrai lideransa politika tomak iha nasaun, sai sasin ba ne’e.

Hanesan dimensaun husi modelu medisina sosial Timor sei inklui solidariedade komunidade, ethos Kristianu ne’ebé inklusivu (karik inklui elementu teolojia ba libertasaun) no independente no espíritu auto sufisiensia. Barak husi ne’e estabelese diak iha kultura no istória Timor, liu husi luta susesivu anti kolonial, inklui luta ba ezistensia ida-idak husi komunidade tomak, no nasaun Timor.

Evidensia husi ne’e bele haree iha deklarasun resente husi protagonista husi sistema foun. Hakerek konaba sertifikasaun medisina Timor-Leste, Dr Araujo koalia konabá nesesidade ba pratisionariu foun atu iha  “kapasidade komprensivu.....promosaun, preventivu,rehabilitativu, iha ne’ebé sei kombina:

“ho foku sosial ne’ebé profundu, kesi iha etiku no valores humanistiku, solidariedade no sidadaun ne’ebé diak, bolu atu transforma situasaun saúde ne’ebé lao hanesan ho espetasaun sosiedade.” (Araújo 2009:2).

Ideias solidariedade no independensia ne’ebé foka husi Dr Ercia da Conceição, iha nia diskursu importante iha serimonia graduasaun iha Setembru 2010, hodi reprezenta doutór 18 foun husi nasaun:

Povu barak seidauk hatene le no hakere......atu ses husi dalan ne’e rekere harii kualidade edukasaun ne’ebé as, tanba se ema Timor oan hotu intelijente laiha ema ne’ebé manipula sira, laiha ema ne’ebé halakon ami no nasaun ne’e sei sai forte no sei la monu ba ema seluk nia liman” (Da Conceição 2010).

Rona-nain Timor oan sei hatene saida mak nia hakarak hateten ho fraze ‘la monu ba ema seluk nia liman’. Dr Ercia mós enfaze servisu komunidade no responsabilidae Kristianu:

 “Ami la buka riku ba ami nia an maibe atu servi povu ho dedikasaun no espíritu humanismu ne’ebé la haree rasa, lokalidade, relijiaun, jéneru ka partidu poltika, maibe servi povu tomak tuir Maromak nia hanorin.....no dala ida tan ami hanesan doutór deklara katak ami prontu atu simu ordem no servisu iha parte ne’ebé deit iha nasaun ne’e.” (Da Conceição 2010).

Hanesan mós, iha intervista molok graduasaun, Dr Julia da Silva Morais kahur nia antesendente Kristaun no huamismu Cubanu: “Se Maromak hakarak, Hau sei gradua iha Setembru, Hau promote Hau sei servi hau nia povu, ho afesaun boot. Hau sei servi, hanesan ema Cubanu hateten, hanesan ema umanu ida.” (Da Silva Morais 2010).

Inserteza katak atu hasoru hodi dezenvolve medisina sosial ne’e sei inklui estensaun iha ne’ebé governu futuru sei mantein investimentu públiku ne’ebé forte iha setór saúde, evolui ‘balansu’ entre sistema klinika privada no sistema saúde públika, iha estensaun iha ne’ebé ethos medisina sosial influensia dezenvolvimentu demokrasia sosial iha nasaun. Buat hirak ne’e, ba hau nu’udar kestaun ne’ebé seidauk rezolve.  

Konkluzaun

Artigu nee’ atu haree ideia ‘medisina sosial’ husi Chile ba Cuba ba Timor-Leste, liu husi programa koperasaun ne’ebé forte. Hau simu ideia Guzman (2009) katak medisina sosial Amerika Latina ne’e konseitu luan no dinámiku ida liu fali epidemiolojia Europeiu ka aprosimasaun ‘determinante sosial’, maibe Hau aserta katak iha tipu diferensia husi medisina sosial, kondisiona husi kultura no istória ne’ebé diferente.

Medisina sosial Chile nu’udar aspétu sentral husi demokrasia sosial radikal iha nasaun, iha ne’ebé halao bainhira projetu politiku hatun liu husi golpe militár. Cuba no medisina sosial konsiona husi nasaun nia solidariedade revolusaun no internasionalismu, deskreve husi ideias Jose Marti ba kultura moral sekular ne’ebé unidu no forte. Modelu solidariedade Cuba moris hamutuk ho nesesidade nasaun atu buka aliadu hodi hasoru viziñu ho kbiit boot no hostil. Pedagojia Cuba sai importante liu iha dezenvolvimentu sistema saúde Timor-Leste post independesia; maibe to iha ne’ebé nia sei influensia kriasaun forma medisina sosial Timor-Leste ne’ebé endemíku? Hau sujere influensia Cuba importante tebes, maibe fatór orijinal mós importante, no medisina sosial iha Timor-Leste sei nesesáriu nu’udar sinteza Timor oan nian.

Dezenvolvimentu ruma iha nasaun kiik sei hasoru sistema global ne’ebé tenki hasoru komodifikasaun servisu no sistema saúde. Nasaun Nordiku sira mantein ho kobertura universal no sistema saúde públika (Lundberg, Yngwe, Stjärne, Björk no Frtzell 2008), OECD ejiji dezenvolve sistema saúde bazeia ba ‘inovasaun’ (prémiu finanseiru ba produtu saúde foun no servisu) no kompetisaun (investór privadu aumenta ba ‘opsaun konsumedor’), no promove sistema tratamentu saúde ‘hanesan hun ba kresimentu ekonómiku’ (haluan ekonómia formal ba setór saúde) (OECD 2003). Medisina sosial semu hodi hasoru korente poderozu ne’e.

Maski iha opozisaun hirak ne’e, Timor-Leste atu adopta tipu medisina sosial tanba formasaun eskala boot husi Cuba, simpatia kultura no-maksi iha xoke kuluta-potensia vontade polítika no lideransa. Elementu husi sinteza Timor oan nian mak solidariedade komunidade, ethos inklusivu Kristianu no espíritu independente. Iha apoiu populár ne’ebé forte ba sistema saúde ida ne’ebé ho “humanismu, solidariedade no sidadaun ne’ebé diak” (Araújo 2009). Saida mak sei la klaru mak too iha ne’ebé estadu sustenta investimentu saúde públiku, too iha ne’ebé sistema públiku sei troka sistema klínika privadu, no too iha ne’ebé medisina sosial Timor oan nia sei influensia modelu dezenvolvimentu no transformasaun sosial. Maski nune’e, nasaun kiik ne’e prontu atu foti pasu korajozu no independente.

Tradusaun ba Tetun hosi Nuno Rodrigues

----------

Referensia
Allende, Salvador (1939) La Realidad Medico-Social Chilena, Ministerio de Salubridad, Previsión y Asistencia Social, Santiago de Chile
Anderson, Tim (2007) ‘Health, income and public institutions: explaining Cuba and Costa Rica’, New School Economic Review, Volume 2(1), 2007, 22-37, online at: http://www.newschooljournal.com/files/22-37%20NSER2-1%20Anderson.pdf
Anderson, Tim (2008) ‘Solidarity Aid: the Cuba - Timor Leste Health Program’, International Journal of Cuban Studies, Issue 2, December, http://www.cubastudiesjournal.org/issue-2/international-relations/solidarity-aid-the-cuba-timor-leste-health-programme.cfm
Aparacio Alvarez, Francisco (2010) Intervista ho makhakerekr, Dili, April 1 [Dr Francisco Aparacio Alvarez servisu iha óspital nasional entre 2008 and 2010]
Araujo, Rui (2007) Intervista ho makhakerek, Dili, Setembru 1 [Dr Rui Araujo uluk nu’udar Ministru Saúde Timor-Leste, 2002-2007]
Araujo, Rui (2008) Intervista ho makhakerek, Dili, July 16
Araujo, Rui (2009) ‘A Snapshot of the Medical School, Faculty of Health Sciences, National University of Timor Lorosa’e, Democratic Republic of Timor Leste, Paper presented at the Expert Meeting on Finalization of Regional Guidelines on Institutional Quality Assurance Mechanisms for Undergraduate Medical Education, WHO/SEARO, New Delhi, 8-9 October
Araujo, Rui (2010) komunikasaun pesoal ho makhekerek, 27 Outobru
Betancourt, Alberto Jose (2007) Intervista ho makhakerek, Sandino, Cuba, Novembru 12 [iha tempu intervista ne’e, Dr Alberto Betancourt nu’udar  Dekanu husi ‘Capitan San Luis’ Medical College iha Sandino, Pinar del Rio, Cuba, uma ba estudante Timor oan 300]
Bosworth, Barry P., Rudiger Dornbusch, Raúl Labán (1994) The Chilean Economy: Policy Lessons and Challenges, Brookings Institution Press, Washington
Botello, Emilia (2010) Intervista ho makhakerek, Dili, 16 Jullu [Dr Emilia Botello nu’udar Dekanu Fakuldade Medisina iha Universidade Nasional Timor Lorosae, UNTIL]
Burdick, John, Philip Oxhorn, Kenneth M. Roberts (2009) Beyond Neoliberalism in Latin America?: societies and politics at the crossroads, Palgrave Macmillan, New York
Calderón Reynoso, Irene (2010) Intervista ho makhakerek, Dili, Abril 1 [Dr Irene Calderón Reynoso, Pediatra Cubana, servisu iha distritu Maliana, iha Timor-Leste entre 2008-2010)
 Castro, Fidel (1990) ‘Discurso pronunciado por Fidel Castro Ruz, Presidente de la República de Cuba, en la tercera graduación del contingente del Instituto de Ciencias Medicas de La Habana, en el Teatro Carlos Marx’, Ciudad de La Habana, el 27 de agosto de 1990, ‘Ano 32 de la Revolución’, La Habana, online at: http://www.cuba.cu/gobierno/discursos/1990/esp/f270890e.html
Castro, Fidel (1999a) ‘Palabras del Presidente del Consejo de Estado de la República de Cuba, Fidel Castro Ruz, a los estudiantes graduados del Instituto Superior de Ciencias Medicas de La Habana, en el Teatro ‘Carlos Marx’, el dia 9 de agosto de 1999’, La Habana, online at: http://www.cuba.cu/gobierno/discursos/1999/esp/f090899e.html
Castro, Fidel (1999b) ‘Discurso del Presidente del Consejo de Estado de la República de Cuba, Fidel Castro Ruz, en la inauguración de la Escuela Latinoamericana de Ciencias Medicas, en ocasión de la IX Cumbre Iberoamericana de Jefes de Estado y de Gobierno’, La Habana, el 15 de noviembre de 1999, online at: http://www.cuba.cu/gobierno/discursos/1999/esp/i151199e.html
Castro, Fidel (2007) ‘El Robo de Cerebros’, Granma, 18 July, online: http://www.granma.cu/espanol/2007/julio/mier18/robo-de-cerebros.html
CCSS (2005) Breve reseña histórica del Seguro Social en Costa Rica, Caja Costarricense de Seguro Social, Dirección de Comunicación Organizacional Bienestar por Generaciones, San Jose (Costa Rica)
CMB (2008) ‘Cuban Medical Collaboration: Democratic Republic of Timor Leste’, Cuban Medical Brigade ‘Dr Ernesto Guevara de la Serna ‘Che’’, Dili, July
Da Conceição, Ercia (2010) Diskursu iha serimonia graduasaun, Universidade Nasional Timor Lorosae (UNTIL), Dili, 3 Setembru [Dr Ercia Da Conceição nu’udar ema ida husi grupu dahuluk mak sai doutór]
Da Costa Nunes, Ildefonso (2010) Intervista ho makhakerekr, Dili, 15 Jullu [Dr Ildefonso Da Costa Nunes nu’udar ema ida husi grupu dahuluk mak sai doutór]
Da Silva, Colombianus (2010) Intervista ho makhakerek, Dili, 17 Jullu [Dr Colombianus Da nu’udar ema ida husi grupu dahuluk mak sai doutór]
Da Silva Morais, Julia (2010) Intervista ho makhakerek, Dili, 17 Jullu [Dr Julia Da Silva Morais nu’udar ema ida husi grupu dahuluk mak sai doutór]
De Vos, Pol; Wim de Ceukelaire, Geraldine Malaise, Dennis Pérez, Pierre Lefèvre, Patrick Van der Stuyft (2009) ‘Health Through People’s Empowerment: a rights based approach to participation’, Health and Human Rights, Vol 11, No.1, pp.23-35
Dias, Juvencio (2010) Intervista ho makhakerek, Dili, April 2 [Dr Juvencio Dias nu’udar ema ida husi grupu dahuluk mak sai doutór]
Eckstein, Susan  Eva (2003) Back from the Future: Cuba Under Castro, Routledge, New York
ECFMG (2008) ‘ECFMG Certification’, Educational Commission for Foreign Medical Graduates, online: http://www.ecfmg.org/cert/index.html
Editec Editores (2005) Ley Constitutiva: Caja Costarricense de Seguro Social, San Jose [Costa Rrica]
Edwards, Cedric (2008) personal communication, 14 September [Louisiana-born Cedric was in 2006 the first US student to graduate from Cuban medical colleges; he is now practising in the US]
Feinsilver, Julie M. (1993) Healing the Masses: Cuban health politics at home and abroad, University of California Press, Berkeley and Los Angeles
García, Gregorio Delgado (1996) ‘Etapas del desarrollo de la salud pública revolucionaria cubana’, Revista Cubana de Salud Pública, V.22 n.1, ene-jun, online at: http://scielo.sld.cu/scielo.php?pid=S0864-34661996000100011&script=sci_abstract&tlng=en
Gleijeses, Piero (1996) ‘Cuba’s first venture into Africa: Algeria, 1961-1965’, Journal of Latin American Studies, Vol.28 No.1, Feb, pp. 159-195
Guevara, Ernesto ‘Che’ (1960) ‘On Revolutionary Medicine’, in John Gerassi (1968) Venceremos! The Speeches and Writings of Che Guevara, MacMillan, New York
Guzmán, Rafael González (2009) ‘Latin American Social Medicine and the Report of the WHO Commission on Social Determinants of Health’, Social Medicine, Vol 4, No 2, June, pp.113-120, online at: http://journals.sfu.ca/socialmedicine/index.php/socialmedicine/issue/view/38/showToc
IRIN (2010) ‘TIMOR-LESTE: "Spectacular" reduction in child mortality rates’, AlertNet, 14 July, online at: http://www.alertnet.org/thenews/newsdesk/IRIN/87e9b9f38914dd77178e8b49247f8200.htm
Jiménez, Yiliam (2006) Comments in discussion with Papua New Guinea National Planning Minister John Hickey [this writer was present], Havana, September 11
Kirk, John M and H. Michael Erisman (2009) Cuban Medical Internationalism: origins, evolution and goals, Palgrave MacMillan, New York
Llero, Maité (2010) Interview with this writer, Dili, July [Dr Maité Llero is a Cuban doctor who was posted in rural Viqueque and later in Becora, Dili, in 2010]
Lundberg, Olle, Monica Åberg Yngwe, Maria Kölegård Stjärne, Lisa Björk and Johan Frtzell (2008) ‘The Nordic Experience: welfare states and public health (NEWS)’, Health Equity Studies, No 12, Centre for Health Equity Studies (CHESS), Stockholm University/Karolinska Institutet, August
Martí, Jose (2002) Selected Writings, Penguin Classics, New York
Martín Diaz, Geidi (2007) Interview with this writer, Los Palos, August 28 [Dr Geidi Martín Diaz is a Cuban doctor who was posted in Los Palos, Timor Leste, 2006-2008]
MEDICC (2008) ‘Cuba & the Global Health Workforce: Health Professionals Abroad’, online: http://www.medicc.org/ns/index.php?s=12&p=0
Medina, Francisco (2006) Talk at Cuban Pavilion, World Social Forum, Caracas, January 28 [Dr Francisco Medina was head of the Cuban Medical Brigade in Timor Leste, 2004-2006]
Minrex (2010) ‘Principales contenidos de la Batalla de Ideas: Revolucionarios Conceptos’, Ministerio de Relaciones Exteriores, La Habana, online at: http://embacu.cubaminrex.cu/Default.aspx?tabid=2111
Ochoa Sato, Rosaida; Isabel Duque Santana; Manuel Hernández Fernández; Leonardo Chacon Asusta; Osmany Ricardo Puig; Francisca Pérez Pérez; & Mirna Villalón Oramas (2004) Manual metólogo: trabajo de prevención de la ITS / VIH / SIDA, Ministerio de Salud Publica, Centro Nacional de Prevención de las ITS / VIH / SIDA, Havana
OECD (2003) Poverty and Health: DAC Guidelines and Reference Series, Organisation for Economic Cooperation and Development (in association with the World Health Organisation), Paris
OECD (2010) OECD Economic Surveys: Chile 2010, Organisation for Economic Co-operation and Development, Paris
PMC (2006) ‘Timor-Leste Medical Students in Cuba “the best and most disciplined”’, Prime Minister and Cabinet, Timor Leste Government, Media Release, 15 November, online: http://www.pm.gov.tp/15nov06.htm
Reed, Gail (2008) ‘Cuba: More Doctors for the World’, MEDICC, April 14, online: http://www.medicc.org/cubahealthreports/chr-article.php?&a=1066
Rigñak, Alberto (2007) Interview with this writer, Dili, August 30 [Dr Alberto Rigñak was Head of the Cuban Medical Brigade in Timor Leste, 2006-09]
Rigñak, Alberto (2008) Interview with this writer, Dili, July 16
Royuela Reyes, Carlos (Editor) (2009) ‘Vivencias de los estudiantes internos, sobre el desarrollo del Internado’, República Democrática de Timor Leste, Brigada Médica Cubana, Facultad de Medicina, 29 de octubre
Sachs, J. (Chair) (2001) ‘Macroeconomics and Health: Investing in Health for Economic Development’, Report of the Commission on Macroeconomics and Health, World Health Organization, Geneva, online: http://whqlibdoc.who.int/publications/2001/924154550X.pdf
Sidel, Victor W. (2006) ‘Social Medicine at Montefiore: a personal view’, Social Medicine, Vol 1 No 1, Feb, pp.99-103
Smirnow, Gabriel (1973) The Revolution Disarmed, Chile 1970-1973, Monthly Review Press, London
Thorning, Joseph (1945) ‘Social medicine in Cuba: El Centro Asturiano, La Habana’, The Americas, Vol 1, No.4, Apr, pp.440-455
Waitzkin, Howard (1983) ‘Health Policy and Social Change: a comparative history of Chile and Cuba’, Social Problems, Vol 31, No.2, Dec, pp. 235-248:
Waitzkin, Howard (2001) ‘Social Medicine Then and Now: lessons from Latin America’, American Journal of Public Health, October 2001, Vol 91, No. 10, online at: http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1446835/pdf/0911592.pdf
Winn, Peter (2005) ‘Salvador Allende: His Political Life… and Afterlife’, Socialism and Democracy, 1745-2635, Volume 19, Issue 3, 2005, pp.129-159, available online at: http://www.sdonline.org/39/winn.htm
World Bank (2004) ‘Spotlight on Costa Rica and Cuba’, World Development Report 2004, Washington, 157-158

[1] Observasaun makhakerek, bazeia ba prezentasaun Dr Martíns iha Universidade  NSW iha 7 Augustu 2008 , no iha  Universidade Sydney iha 17 Fevereiru 2010.

Sumber url: 

Komentar

Postingan populer dari blog ini

Prinsipius Doutrina Sosial Igreja No Prinsipius Filozofikus -Ideolojikus Fretelin

Poezia Ida, Depois Festa Fulan-Agostu